Istorija nastanka i razvoja savremenog murala u Srbiji počinje 70-ih godina 20. veka, pojavom prvih murala na beogradskim fasadama. Ekspanzijom ove vrste umetnosti u Beogradu, početkom 2. milenijuma, po uzoru na glavni grad ova vrsta umetničkog izražavanja širi se celom Srbijom. Kao finansijeri ovakvih akcija pojavljuju se lokalne samouprave, ali sve češće i različite privatne kompanije, uglavnom onih koje se bave proizvodnjom i distribucijom boja ali i drugih, pa je tako Telenor pokrenuo akciju oslikavanja murala širom Srbije, pod nazivom Pokreni grad. Neretko se dešava da inicijativa potekne i od samih građana, koji u tom slučaju najčešće sami i finansiraju izradu murala.
Murale po gradovima Srbije često oslikavaju poznati domaći, ali i strani umetnici, poznati po ovom vidu umetničkog izražavanja. Mnoge murale oslikali su, u okviru različitih projekata i profesori i studenti Fakulteta primenjenih umetnosti i Fakulteta likovnih umetnosti u Beogradu.
Tako, na primer, fasade u Prokuplju od 2010. godine krasi više od 20 murala. Pored lokalne picerije, frizerskog salona i auto-perionice, murali krase čak i zidove Opšte bolnice „Dr Aleksa Savić” u Prokuplju. U Jagodini je realizovan projekat muralima protiv nedoličnih grafita, a pažnju privlači i projekat pokrenut 2017. godine u Požarevcu, a kojim je osim oslikavanja zidova po gradu pokrenuta i inicijativa za oslikavanje zidova Kazneno-popravnog zavoda za žene u Požarevcu. Za oslikavanje murala na zidu ženskog zatvora dobijena je i saglasnost Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture u Smederevu, jer je zgrada pod zaštitom države, uz uslov da tematika murala bude primerena ovakvom objektu.
Beograd je svoje ime na mapi ovog globalnog fenomena ozbiljnije počeo da ucrtava negde sredinom 90-ih godina 20. veka. Deceniju kasnije, stvari su konačno počele da se menjaju nabolje, kako za crtače tako i za sam grad. Presudna je bila 2008. godina kada je, u okviru Beogradskog letnjeg festivala, u roku od mesec dana na tri lokacije u užem centru grada oslikano nekoliko stotina metara uličnih murala.
70-te godine 20. veka - početak
Prema tvrdnjama Miodraga Protića, srpskog slikara, likovnog kritičara, teoretičara i istoričara umetnosti, prvi savremeni mural u Beogradu naslikao je 1970. godine naivni ekspresionista Lazar Vujaklija na fasadi male knjigovezačke zanatske radnje koja se nalazila u Bulevaru revolucije,danas Bulevar kralja Aleksandra. Godine 1977, u okviru manifestacije Nedelja Latinske Amerike, umetnička brigada „Salvador Aljende” iz Čilea oslikala je sa studentima Fakulteta likovnih umetnosti mural na zidu Studentskog kulturnog centra pod nazivom Solidarnost jugoslovenskih naroda sa narodima Latinske Amerike. Umetnica Darinka Pop Mitić radila je 30-ak godina kasnije rekonstrukciju ovog murala.
80-te godine 20. veka
Istorijski tok sprovođenja akcija slikanja murala na beogradskim fasadama može se podeliti na nekoliko faza. Godine 1982. u organizaciji Centra za planiranje urbanog razvoja Beograda održan je skup pod nazivom Komunikacije na kojem je prvi put pokrenuto pitanje murala kao načina uređenja fasada u Beogradu. Već 1983. godine profesor Fakulteta likovnih umetnosti Čedomir Vasić je sa grupom studenata predao mapu sa 50 idejnih rešenja za oslikavanje murala tadašnjem gradonačelniku Bogdanu Bogdanoviću. Već naredne 1984. godine nastala su dva murala. Prvi je oslikao francuski umetnik Fransoa Morle na fasadi bioskopa 20. oktobar u Balkanskoj ulici, povodom posete tadašnjeg predsednika Francuske Fransoa Miterana. Taj mural, poklon Francuske Beogradu, danas nije vidljiv zbog izgradnje nove zgrade. Drugi mural je izveden u Rajićevoj ulici, a oslikao ga je profesor Vasić sa grupom tadašnjih studenata Fakultet likovnih umetnosti povodom obeležavanja 25. maja, u organizaciji Saveza studenata Beograda. U periodu od 1984. do 1997. godine profesor Vasić je realizovao više murala u Beogradu, uglavnom u saradnji sa drugim umetnicima, Vesnom Knežević, Radomirom Kneževićem, Mirkom Ognjenovićem, Pericom Donkovim, Igorom Stepančićem, Brajanom Vasićem i drugim. Većina Vasićevih saradnika bili su njegovi bivši studenti, koji su od početka sa njim radili na popularizaciji oslikavanja murala. Većina originalne dokumentacije o tim događajima nije sačuvana.
90-te godine 20. veka
Tokom 90-ih je urađeno nekoliko murala, ali znatno manje nego u prethodnim periodima. Značajnija akcija pokrenuta je uoči izbora 1995. godine, kada se na mestu gradonačelnika Beograda nalazio Nebojša Čović. Tokom te i naredne godine oslikana su tri murala, a radili su ih Dušan Miljuš, Čedomir Vasić i Danica Basta.Nakon 1995. oslikano je još par murala, ali su svi uništeni ili oštećeni.
Druga značajnija inicijativa oslikavanja murala na beogradskim fasadama pokrenuta je povodom Samita nesvrstanih, održanog u Beogradu 1989. godine. Savet Skupštine Beograda je iste godine usvojio operativni plan o uređenju grada, u kojem je prvi put u nekom zvaničnom gradskom dokumentu pomenuto oslikavanje fasada kao način uređenja grada. Tada je oslikano pet murala koje su finansirali gradovi i opštine SFRJ kao poklon Beogradu. Među njima su mural Vladimira Veličkovića na fasadi Filozofskog fakulteta, kao i mural Miodraga B. Protića na Terazijama. Organizacija je bila poverena Republičkom zavodu za zaštitu spomenika, a realizacijom je rukovodio umetnik Slobodan Jevtić-Pulika. Krajem 80-ih pojavili su se i prvi murali finansirani od strane privatnih kompanija.
21. vek
Posle 2000. godine značajniji murali realizovani su u okviru Beogradskog letnjeg festivala, što je predstavljalo nastavak tradicije iz 80-ih godina. Karakteristika ovog talasa oslikavanja grada je popularizacija grafita i gostovanje poznatih street art umetnika, kao što su: Andre, Blu, Remed, M City i drugi. U toku BELEF-a 2003. godine izveden je i jedan grafiti mural u Pop Lukinoj ulici, uz učešće više grafiti crtača iz Srbije, Hrvatske, Mađarske i Bosne. Od 2008. godine većina murala urađena je u saradnji BELEF-a i organizacije Kiosk - platforma za savremenu umetnost.
Druga veća akcija u 21. veku vezana je za projekat 'Karakterom protiv nasilja u kojem je učestovalo više privatnih kompanija i javnih institucija. Akciju je 2008. godine pokrenuo Vaterpolo savez Srbije, a pridružili su se Ministarstvo omladine i sporta, Univerzitet umetnosti u Beogradu i Večernje novosti. Preko Univerziteta umetnosti i po preporuci rektora, uključen je Fakultet likovnih umetnosti, a kao mentor radionice murala angažovana je likovna umetnica Vesna Knežević. Prvobitnim projektom bilo je predviđeno oslikavanje tri murala, ali se zbog velikog interesovanja ustanova koje su želele da svoje zidove ponude na raspolag
Razlika između murala i grafita
Ovde je važno istaći razliku između sve popularnijih grafita i murala. Dok grafiti predstavljaju znakove, potpise, izreke i slično koji se obično nalaze napisani na zidu kako bi iskazali mišljenje koje pojedinac ima o nekoj temi, mural je potpuna slika na zidu koja ima svoju estetsku vrednost. Brojni murali postali su deo istorije, te su isti od izuzetne umetničke vrednosti.
Grafiti i murali se često mešaju i poistovećuju. I jedni i drugi predstavljaju provokativne pokrete gde su dela prikazana u javnim prostorima umesto u galerijama. Obe ove forme likovnog izražavanja definitivno predstavlja oblik moderne umetnosti, ali oni se ipak razlikuju u tehnici izrade, samoj funkciji i nameri. S obzirom na to da murali predstavljaju vid konceptualne umetnosti, njihovi autori ne samo što žele da sugrađani vide proizvod njihove mašte, već i da imaju neku interakciju sa njihovim umetničkim delom, da razumeju njegovu poentu, kao i da osete emociju – dakle, cilj im je da privuku pažnju. Sa druge strane, ilegalnost je najveća prednost grafita, a ujedno i njihova najveća mana. Iako je fokus na delovanju izvan socijalnih normi i misteriji, grafiti vrlo često mogu da se gledaju i kao oblik advertajzinga. To znači da oni hoće da prenesu konkretnu poruku, koja može biti pozitivnog ili negativnog karaktera. Grafiti su takođe specifični, jer većina njih često ne može da se pročita bez poteškoća, što znači da su usmereni ka određenoj ciljnoj grupi, dok su murali otvoreniji prema široj publici. Ipak, i jedni i drugi koriste humor, ironiju i apsurd kako bi komunicirali sa slučajnim prolaznicima, a sve to sa namerom da ih navedu da se makar na trenutak zamisle.
Najveći mural na svetu
Ulični umetnici stvaraju dela jednako impozantna poput slika poznatih slikara, a neretko se dešava da svojom kreacijom obore i poneki svetski rekord. Tako je jedan mural, napravljen u čast Olimpijskih igara u Riju, dobio titulu najvećeg uličnog murala na svetu.
Mural simbolično nazvan ‘Las Etnias’ (Etniciteti) visok je zapanjujućih 15 metara i nalazi se u pristaništu u Riju. Na njemu je prikazano pet domorodačkih lica, sa pet različitih kontinenata. Lica su istovremeno simbol 5 olimpijskih prstenova, kao i kulturne raznolikosti zastupljene na Olimpijskim igrama.
Za izradu murala, Eduardu je bilo potrebno 2 meseca, 3 500 sprejeva u boji, oko 380 litara bele boji i više od 1500 litara šarene farbe. Njegov cilj bio je da stvori sliku koja će jasno prikazati da su svi ljudi ovoga sveta u stvari – jedno. Budući da mesecima nakon Igara interesovanje za mural nije opadalo, možemo reći da je ovo delo ulične umetnosti premašilo sva očekivanja svog tvorca.
3307
